Topkapı Sarayı Çinili Köşk’ün plan şeması, su ve çini ögesi bağlamında tasarım kökenleri

Abstract

Fetihle birlikte cihan imparatoru olarak kabul edilen Fatih Sultan Mehmed’in, başkent İstanbul’da yaptırdığı Topkapı Sarayı’nın günümüze ulaşabilen yapılarından, kitabesinden anlaşıldığı üzere 1472 yılında yapılmış olan Çinili Köşk; taşıdığı anlam ve işlevi tam olarak bilinmeyen ancak 19. yüzyılın sonuna dek bir prestij yapısı olarak önemini koruduğu dönemin yazılı kaynaklarından anlaşılan Osmanlı Mimarlığında bir daha tekrarlanmamış bir yapıdır. Köşkün genel mimari karakteri, Orta Asya İran coğrafyasında şekillenmiş olan hükümdar yapıları geleneğinin Büyük Selçuklular döneminde Türk-İslâm senteziyle oluşmuş bir kültür şemasının, Osmanlılar aracılığıyla batıya taşınmış bir varyasyonudur. Yapı, Osmanlı Mimarlığında benzeri olmayan, kaynaklarda kökeni Orta Asya ve İran coğrafyasına dayandırılan dört sofalı divanhane plan şeması ve cephe karakteriyle tekil bir örnektir. Çalışmada, köşkün değinilen özellikleri bağlamında plan şemasının ve bezeme özelliklerinin kökenleri ile simgesel anlamları irdelenmiştir. Amaçlanan, özgün halinden kayıplar vermiş yapının, günümüze kadar yapılan çalışmalarda üstünde durulmamış, hatta bilinmeyen mimari özellikleri ve bu özelliklerin Türk kültürü içindeki simgesel anlamlarını ortaya koymaktır. Çalışma kapsamını, 15. yüzyıla gelende dek Çinili Köşk’ün mimari biçimlenişinde rol oynayan Orta Asya saray ve köşk mimarisi örnekleri ile köşkün özgün haline ilişkin ipuçları veren görsel ve yazılı kaynaklar oluşturmuştur. Bu bağlamda köşkün mimari karakterini belirleyen dört sofalı / dört eyvanlı “plan şeması” İslamiyet öncesi ve sonrası örnekler üzerinden incelenmiştir. Söz konusu plan şemasının Hun, Göktürk ve Uygurlara ait “balık” denilen kent yerleşimleri ve Türklerin en eski dini olan gök ve yer ibadetinin kabullerine göre biçimlenmiş -hükümdar makamı / saray ya da ordugâh anlamına gelen- “ordu” mimarisine uzanan kökeni ortaya konmuştur. Bunun yanında, Türk kültüründe kutsiyetin sembollerinden olan “su” ögesiyle, ilk örneklerine Uygur Mimarisinde görülen “kalık” denilen köşklerde rastlanan ve Türk-İslam mimarisinde de önemli bir yeri olan, yapıya adını vermiş “çini” ögesinin Türk Mimarisindeki kullanımı kronolojik olarak örneklerle ele alınmış ve Çinili Köşk ile olan ortak özellikleri tespit edilmiştir.